dış kuvvetler ne demek?
Dış kuvvetler; ,
, , ,
ve
gibi çeşitli etmenlerin dünyayı
şekillendirmesidir. Bu etmenler kökenli
olup enerjilerini alırlar. Dış kuvvetler,
iç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yüksek yerleri aşındırarak indirmeye çalışır. Dünyanın
şekillenmesinde iç ve dış kuvvetler değişim halindedir, bu değişim uzun
bir zaman aralığını kapsadığından insanlar tarafından gözlenme şansı
yoktur.
Rüzgârlar ve oluşturdukları şekiller
veya yarı kurak
bölgelerinde en çok etkili olan dış kuvvet rüzgârlardır. Rüzgârlar
kopardıkları parçaları havalandırıp çarptırır, böylelikle aşındırma
faaliyetini gerçekleştirmiş olur. Rüzgârlar hızlarının azaldığı yerlerde
ise biriktirme faaliyetleri yaparlar.
Rüzgâr aşındırması ile oluşan yerşekilleri
- : Kurak iklim bölgelerinde
kayaların yumuşak olan alt kısımlarının rüzgârlar tarafından
aşındırılması ile oluşan görünümlü
yer şeklidir.
- :
bölgelerindeki az dirençli kayaçların rüzgâr etkisiyle oluşmuş U
şeklindeki yer şeklidir.
- : Kayaçların suların etkisiyle çözünüp
gevşeyen kısımlarının rüzgârlar tarafından aşındırılması sonucunda
oluşmuş olan yer şeklidir. Tafoniler kuş yuvalarını andırır.
- : Duruşu yatay şekilde olan
tabakaların uzanmış olduğu düzlük bölgelerdeki rüzgâr aşındırması
sonucu oluşmuş parçalı biçimdeki yer şeklidir.
- Çöllerdeki aşırı aşındırma sonucunda çöl zeminindeki kayaların
ortaya çıkmasıyla oluşur. Kaya Çölü olarak da anılır.
Rüzgâr biriktirmesi ile oluşan yerşekilleri
- : Rüzgârların hızlarının azaldıkları
yerlerde taşıdıkları kumları biriktirmesi sonucunda oluşur.
Genellikle çöllerde görülür ve hilal şeklindedir, rüzgârların
etkisiyle sürekli yer değiştiren kumullar ile oluşturdukları şeklin
genel adıdır.
- : Rüzgârların küçük veya iri taşları
biriktirmesi ile oluşur.
- : Kum yığınları ve barkanlar gibi lösler
de rüzgârların taşıdıkları ince kumları bir yerde biriktirmesine
denir. Lösler taşınmış topraklar oldukları için bulundukları
bölgelerin iklimi hakkında bilgi vermezler. Rüzgâr ve akarsu
erozyonu ile farklı yerlere sürüklenen bu ince kumullar barajlar
için sorun teşkil etmektedir,
Galeri
Timna 5.JPG| Yardang Lea-Yoakum
Dunes.jpg| Tafoni and
Pebbles.jpg| Mesquite Sand
Dunes.JPG|
ArgentinaLoess.JPG|
Akarsular ve oluşturdukları şekiller
Bir yatak içerisinde eğime bağlı olarak akan sulara
denir. Akarsular
gibi dünyayı şekillendirmede etkilidir.
Akarsunun doğduğu yere , göle veya denize
döküldüğü yere ağız, aktığı ve izlediği yola ise akarsu yatağı denir.
Akarsuların kolları ile aktığı yere ise havza denir. Akarsunun bir
bölümünden saniyede geçen su miktarına debi denirken yıl içindeki akım
düzenine de rejim denir. Akarsuların yataklarını deniz seviyesine
ulaştırsa denge profiline ulaşmış olur.
Akarsu aşındırması ile oluşan yer şekilleri
- : Akarsuların hızlı bir
şekilde aktığı eğimli alanları, aşındırmaları sonucunda oluşan vadi
tipidir. Akarsular, yüksek, dar ve eğimli arazilerin bulunduğu
bölgelerde derine doğru aşındırma yaparlar, bunun sonucunda ise
çentik vadiler oluşur. Çentik vadilerin diğer bir adı ise V şekilli
vadidir.
- : Kara ve deniz seviyelerindeki
değişimlere bağlı olarak akarsular tarafından açılmış derin ve boğaz
görünümlü vadilerdir. Diğer bir ismi ise "yarma" vadidir.
- : Boğaz vadi ile aynı özellikleri
taşır fakat kenarları basamak şeklindedir. Karstik bölgelerde
yaygındır.
- : Akarsuların bir vadide
dirençli olan yerleri az, yumuşak olan yerleri ise daha çok
aşındırması sonucu oluşmuş vadilerdir.
- : Volkanik ve
arazilerde cılız bitki örtüsüne paralel
olarak, rüzgârında dolaylı etkisiyle akarsu ile sel sularının
oluşturdukları yer şeklidir. Peri bacalarının üst kısmı
"" kayacından oluşur.
- : Akarsuların şelaleler oluşturarak
aktığı yerlerdeki aşındırma sonucu oluşan çukurluklardır.
- : Akarsuların, eğimin azaldığı
yerlerde büklümler yapması sonucunda oluşmuş şekillerdir.
- : Bitki örtüsünün cılız olduğu
yerler ile kurak iklim alanlarında sel sularının etkisiyle oluşan
bozuk arazi yapısına denir. Diğer bir adı Badlans!dır.
- : Akarsuların derin vadilerle
yardığı ve çevresine göre yüksek olan düzlüklerdir.
- : Deniz seviyesine yakın,
aşındırılmış hafif dalgalı düzlüklerdir. Diğer bir adı "yontuk düz"
dür.
Akarsu biriktirmesi ile oluşan yerşekilleri
- : Akarsuların taşıdıkları malzemeleri deniz
kıyısında biriktirmesi ile oluşan şekillerdir.
- : Eğimin
azaldığı yerlerdeki, yelpaze şeklinde oluşmuş olan akarsu
biriktirmesidir.
- : Birikinti
yelpazelerinin birleşmesiyle oluşmuş yer şekilleridir.
- : Birikinti konilerinin
birleşmesiyle oluşmuş yer şekilleridir.
- : Deniz ve karalardaki
yükselmelere bağlı olarak akarsunun yatağını derine doğru
aşındırması sonucunda eski yatağın basamak şeklinde ortaya çıkmasına
denir
- : Akarsu yatağının genişlediği
ve yatak eğiminin azaldığı yerlerde, akarsuyun akış hızının
azalmasına bağlı olarak akarsuyun taşıdığı malzemeleri yatak
içerisinde biriktirmesiyle meydana gelen adacıklara ırmak adası
denir.
Galeri
Dosya:Toadstool at Grand-Staircase Escalante
badlands.JPG|alt=Akarsular|
Dosya:Spdkny.JPG|Kanyon Vadi Dosya:Imm015.jpg|Derine doğru aşındırma
yapan Dosya:Rio-cauto-cuba.JPG|Büklümler
oluşturan bir Dosya:LinvilleGorge.jpg|V
şeklindeki bir Çentik Vadi Dosya:Chinle
Badlands.jpg|
Karstik şekillerin aşınım ve biriktirmesi
Kalker, jips ve kuyu tuzu gibi kolayca eriyebilen maddelerin
bulundukları alanlara karstik alanlar denir, karstik arazilerde suların
etkisiyle oluşan şekillere de karstik şekiller denir. Karstik şekillerin
oluşumunda kayaç yapısı ile iklim özellikleri etkilidir.
Karstik aşınım şekilleri
- : Karstik arazilerdeki yağışlar sonucunda,
yağmur sularının kireçtaşlarını aşındırması ile oluşan oyuk ve
yarıklardır
- : Lapyalar zamanla genişleyip birleşirler,
böylelikle dolinler oluşur. Derinlikleri birkaç metredir, çapları
ise yüz metreyi bulabilmektedir.
- : Karstik alanlarda dolinlerin zamanla
genişleyip büyümesiyle uvalalar oluşur.
- : Uvalaların genişleyip büyümesiyle oluşur.
- : Polyelerin taban veya kenar kısımlarında
suların dibe daldığı yerdir. Su yutan da denir.
- :Karstik alanlarda yer altı sularının
aşındırması sonucu oluşmuş doğal yer altı boşluklarıdır.
- : Mağara ve galerilerin tavanlarının
çökmesiyle oluşan boşluklardır.
- : Yatağında akan suların bazı
yerlerde süreklilik göstermemesine denir.
Karstik birikim şekilleri
- : Yer altı sularının yeryüzüne
çıkması ve içlerinde eriyik halde olan maddelerin biriktirme
faaliyetinde bulunması ile oluşurlar.
- : Mağara tavanlarından sızan kireçli
sularının akarken buharlaşması ile su içerisindeki kirecin birikmesi
ile oluşur. Çatılardan akan suların donması gibi.
- : Mağara tavanlarından aşağıya doğru akan
kireçli sularının zeminde birikmesi sonucu oluşur.
- : Sarkıt ve dikitlerin birleşmesi sonucu
oluşur. Binalardaki kolanlar gibi.
Galeri
Lapya.jpg| Hot Springs of Pamukkale Turkey.jpg
| Kartchner Big Room.jpg|
Pitch in a
cave.jpg| Labeled speleothems.jpg |Mağara
içerisindeki , ve
Sütunlar
Buzulların aşınım ve biriktirmesi
Soğuk iklim bölgelerinde etkili olan dış kuvvetlerdendir.
Buzul aşınım şekilleri
- : Ana kayanın buzullar
tarafından aşındırılması sonucunda deve hörgücünü benzeyen yassı
tepelerin oluşması durumudur.
- : Dağ yamaçlarındaki eski
akarsu yataklarının buzullar tarafından doldurulması ve bu
buzulların ana kayayı eritmeleri sonucunda oluşan U şeklindeki
vadilerdir.
- : Buz yalağı da denir. Dağ
yamaçlarındaki buzulların bulundukları bölgeyi aşındırması sonucunda
oluşan çukurluklardır.
Buzul birikim şekilleri
- : Buzulların aşındırdıkları malzemeleri
biriktirmeleri sonucunda oluşur, ortalama kalınlıkları elli veya
altmış metredir.
- :
Buzulların eridiği yerde ortaya
çıkan taşıdığı malzemeleri
biriktirmesi ile oluşan düzlüklerdir.
Galeri
Ansel Adams - National Archives 79-AA-M02.jpg|
Lómagnú with sand blowing.jpg|
Dalga ve akıntıların oluşturdukları şekiller
Dalga ve akıntılar kıyıların zamanla değişip farklı görünümler almasına
neden olurlar.
Dalga ve akıntıların aşınım şekilleri
- : Yüksek kıyıların dalgalar etkisiyle alt
kısımları aşınır ve oyuklar oluşur, oluşan oyukların tavanları çöker
ve denize dik kıyılar meydana gelir. Falezlere yalıyar adı da
verilir.
- : Denizdeki bir kara
parçasının alt kısımların aşındırılması sonucu oluşur. Ters U gibi
bir görüntüsü vardır.
Dalga ve akıntıların birikim şekilleri
- : Dalga ve akıntıların taşıdıkları
malzemeleri koy kenarlarında biriktirmesi sonucunda kıyı okları
oluşur. Kıyı okları zamanla genişler ve kıyı kordonu adını alır.
- : Koyun bir ucundan diğer ucuna
doğru bir ok gibi uzanan şekillerdir. Bir kıyı okunun koyun ağzının
kapatılacak şekilde gelişmesi ve karşı buruna bağlanmasıyla kıyı
kordonu meydana gelir. Kıyı kordonunun oluşumuyla eskiden koy olan
kısım denizden ayrılarak önce lagün daha sonra göl haline gelir.
İstanbul yakınlarındaki Büyükçekmece Gölü ve , bu şekilde oluşmuş birer kıyı
gölüdür.
- : Kıyı yakınındaki bir adanın
biriktirme faaliyetleri sonucunda kıyıya bağlanmasıdır.
Galeri
Klippenküste.JPG| Dungeness National Wildlife
Refuge aerial.jpg|
GlenrockLagoonFromLeichhardtLookout.JPG|
Tombolo Paximadhi Eboea.jpg|
Kaynakça
Orijinal kaynak: dış kuvvetler. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler